Mae Prifysgolion yn newid ein gorwelion

Mae Dr Chris Gogledd a Sebastian Dr Khan (PhD 2016) gweithio gyda grŵp Arsyllfa Gravitational Don Interferometer Laser (LIGO), a enillodd y wobr Nobel yn 2017 ar gyfer ffiseg.

Yn 1916, rhagwelodd Einstein fodolaeth tonnau disgyrchol fel rhan o’i ddamcaniaeth perthnasedd cyffredinol.

Credodd y byddai digwyddiadau cosmig ar raddfa fawr yn achosi crychdonnau gofod-amser ar draws y bydysawd. Roedd Einstein yn amau, oherwydd bod y tonnau yma mor fitw, na fyddent erioed yn cael eu canfod.

Am bron i ganrif, eu bodolaeth oedd y darn olaf i brofi theori perthnasedd cyffredinol.

Roedd hynny yn wir tan 2015, pan gafodd tonnau disgyrchol eu cofrestru gennym yn Arsyllfa Tonnau Disgyrchol yr Ymyriadur Laser (LlGO) gan bâr o dyllau duon yn uno.

Mae Ymyriadureg Laser yn golygu hollti pelydr laser ac arsylwi’r gwahaniaethau bach iawn rhwng y ddau hanner. Pan wrthdarodd y tyllau duon cafodd mwy o egni ei ryddhau na phŵer cyfunol holl olau sêr y bydysawd , ac eto, dim ond 1/1000ain diamedr proton symudodd drychau gosodiadau LIGO sy’n 4 km o hyd.

Mae’r drws yn awr yn agored i ddatrys rhai o ddirgelion mwyaf ein hoes. Mae Prifysgol Caerdydd wedi helpu i ddatgloi’r drws.

Roedd 16 o’r gwyddonwyr oedd wedi’u rhestri fel awduron ar y papur o Gaerdydd, roedd 20 arall wedi gweithio yma yn ystod y ddegawd ddiwethaf, ac roedd tua un rhan o chwech o’r dyfyniadau yn y papur a oedd yn amlinellu’r ymchwil a oedd yn sail i’r darganfyddiad, yn cyfeirio at waith ymchwil Prifysgol Caerdydd.

Mae myfyrwyr Caerdydd yn parhau i weithio ar y dehongliad astrophysical o’r digwyddiad hwn ac mae gan llawer ohonynt rolau allweddol yn y LIGO. Mae’r Brifysgol hefyd yn adeiladu labordy newydd i ddatblygu technoleg newydd.

Rydym wedi newid ein dealltwriaeth o’r bydysawd – ac wedi cyfrannu at ennill gwobr Nobel drwy wneud hynny. Ond beth yw’r rhan mwyaf cyffrous? Dim ond y dechrau yw’r canfyddiadau yma.

Datblygodd Sebastian un o’r modelau blaenllaw a gafodd ei ddefnyddio wrth dadansoddi’r digwyddiad cyntaf. “Mae signalau tonnau Disgyrchol yn rhoi manylion digynsail inni am dyllau du ac ehangiad y bydysawd. Rwy’n hynod falch fy mod wedi gwneud fy noethuriaeth yn ystod y foment hanesyddol yma ac mae Caerdydd wedi chwarae rôl mor bwysig yn y darganfyddiad.”

Darllenwch yr erthygl nesaf am Pam Prifysgolion?:
Mae Prifysgolion yn siapio ein cymunedau a’n llywodraeth

Hefyd yn y gyfres:

• Mae prifysgolion yn cau’r bwlch sgiliau
• Mae Prifysgolion yn gwneud cymunedau yn llefydd gwell
• Mae Prifysgolion yn achub, newid a chyfoethogi bywydau
• Mae Prifysgolion yn ysgogi twf economaidd ledled y byd
• Mae Prifysgolion i bawb