Gwella diagnosis canser y prostad gyda phrawf gwaed syml

Mae’r Athro Aled Clayton (BSc 1993, PhD 1997) wedi’i leoli yn Ysgol Meddygaeth Prifysgol Caerdydd a Chanolfan Ymchwil Canser Cymru. Mae ei dîm ymchwil, y Grŵp Micro-amgylchedd Meinwe, yn grŵp o ymchwilwyr ymroddedig ac amrywiol sydd â’r nod o ddatgelu gwybodaeth hanfodol a fydd yn gwella’r ffordd yr ydym yn gwneud diagnosis ac yn trin canser y prostad.

Mae ymchwil yr Athro Clayton yn canolbwyntio’n benodol ar ganser y prostad, sef y canser mwyaf cyffredin ymhlith dynion yn y DU. Bob blwyddyn mae tua 50,000 o ddynion yn y DU yn cael diagnosis o ganser y brostad, a thra bod cyfraddau goroesi tua 78%, yn anffodus mae’r clefyd yn profi’n angheuol i lawer, gydag un farwolaeth yn digwydd bob 45 munud.

Er gwaethaf yr achosion uchel, mae gan ddiagnosis a thriniaeth, yn enwedig ar gyfer canser datblygedig y prostad, dipyn o ffordd i fynd o hyd. Yn wahanol i lawer o ganserau, nid oes rhaglen sgrinio reolaidd, ac yn rhy aml o lawer, bydd dynion yn dangos symptomau yn hwyr iawn pan fydd y clefyd eisoes wedi ymledu. Ar hyn o bryd mae diagnosis yn seiliedig ar sawl prawf. Gan ei fod yn dra gymhleth, mae angen timau o feddygon, llawfeddygon, patholegwyr a biocemegwyr labordy. Yr hyn y mae’r tîm yn ceisio’i gyflawni yw symleiddio diagnosis a dod o hyd i’r clefyd yn llawer cynharach.

Ansicrwydd wrth brofi

Mae profion cyfredol yn dechrau trwy fesur lefelau Antigen Penodol i’r Prostad, neu PSA. Mae hwn yn brotein sy’n cael ei gynhyrchu gan gelloedd canser y prostad. Fodd bynnag, mae celloedd normal y brostad hefyd yn cynhyrchu PSA, felly nid yw’n brawf gwych i adnabod canser. Yn ogystal, gan y gall y brostad dyfu’n naturiol gydag oedran, gall lefelau PSA godi, a gall lefelau PSA newid o ddydd i ddydd, yn dibynnu ar ystod o ffactorau.

Mae’r Athro Clayton yn esbonio dibynadwyedd amheus profion PSA a’r effaith y mae hyn yn ei chael ar gleifion:

“Mae yna ganllawiau cenedlaethol dros ragoriaeth glinigol ar gyfer beth ddylai lefelau PSA yn y gwaed fod mewn dynion iach, ac mae’r lefel hon o “normal” yn mynd i fyny gydag oedran. Mae PSA hefyd yn amrywio’n fawr yn dibynnu ar yr hyn rydych chi wedi bod yn ei wneud. Mae reidio beic, gweithgarwch rhywiol, a heintiau wrolegol i gyd yn effeithio ar lefelau PSA. Gall fynd i fyny ac i lawr – felly nid yw ceisio gwneud penderfyniadau clinigol cadarn yn seiliedig ar fesuriadau PSA yn unig yn ddoeth iawn. Er mwyn profi a yw’r lefel uchel yn arwydd o rywbeth sydd o’i le, efallai y byddwch yn rhedeg y prawf eto fis yn ddiweddarach. Os byddwch yn parhau i wneud hyn, byddwch yn cael syniad a yw’n gyson annormal neu os yw’r mesuriad twyllodrus yn ddim byd ond gwall. Yn ystod yr amser hwn, mae llawer o ansicrwydd i’r claf. ”

Gall hyn olygu misoedd o aros a phryder i ddynion sydd efallai ddim hyd yn oed â chanser y prostad, neu’n fwy pryderus, achosi oedi posibl i driniaeth i’r rhai sydd â chanser y prostad. Unwaith y profir bod patrwm o lefelau PSA uchel, cynhelir mwy o brofion, sy’n cynnwys archwiliad rhefrol digidol a sgan MRI. Os yw’r rhain yn peri pryder, yna fel arfer bydd biopsi nodwydd o’r brostad yn cael ei berfformio er mwyn rhoi diagnosis pendant. Er bod profion ychwanegol o’r fath yn weithdrefnau cymharol gyflym, mae biopsïau yn ymledol ac yn arwain at risg o haint. Ar gyfer rhwng 1% a 3% o ddynion, gall yr heintiau fod yn ddifrifol a bydd angen mynd i’r ysbyty.

“Gall sganio MRI roi gwybodaeth ychwanegol i ni o ran unrhyw annormaleddau yn y brostad a’r nodau lymff sy’n agos, a dweud wrthym ble mae’r annormaledd hwnnw. Erbyn hyn mae gennym ni ddadansoddiad delwedd soffistigedig iawn a all ragweld pa mor ymosodol y gall y canser fod. Ond i gyfran o gleifion nid yw canlyniadau MRI bob amser yn amlwg, a gall cleifion gael triniaeth biopsi a allai fod yn ddiangen yn y pen draw.

“O’r wybodaeth MRI, mae yna barth lle rydych chi’n ddiogel, ble mae’n debyg eich bod chi’n iawn a does dim angen i ni wneud biopsi. Mae yna barth lle yn ddi-os mae angen i chi gael biopsi ac mae’n debygol y byddwch chi’n dechrau triniaeth ar unwaith, oherwydd bod pethau’n edrych yn bryderus iawn. Ac mae yna barth ansicr yn y canol, lle nad ydym yn siŵr. Mae honno’n sgwrs anodd iawn i’w chael gyda chlaf. I ddweud nad ydym yn siŵr a dydyn ni ddim yn gwybod pa mor beryglus ydyw.”

Gwella dyfodol diagnosis

Yr union ansicrwydd hwn y mae’r Athro Clayton a’i dîm ymchwil yn ceisio ei oresgyn trwy ddatblygu prawf gwaed diagnostig newydd. Mae’r prawf hwn yn gweithio trwy fesur proteinau neu foleciwlau RNA sy’n bresennol yn y gwaed mewn ‘fesiclau’ bach sy’n tarddu o feinwe’r tiwmor.

Mae fesiclau yn strwythurau sfferig bach iawn y mae celloedd yn eu cynhyrchu i drosglwyddo cyfarwyddiadau i gelloedd eraill. Yn y bôn, fersiynau bach o’r gell ydyn nhw. Mae rhai o’r fesiclau’n gwneud eu ffordd i mewn i’r llif gwaed, neu i’r wrin, ac o bosibl yn cynnig llu o gyfleoedd i wneud diagnosis a monitro clefydau.

“Mae fesiclau canser yn wahanol – maen nhw’n cario rhai nodweddion canser ac yn adlewyrchu cyflwr straen neu ddifrod y gell a’u cynhyrchodd. Trwy ddadansoddi’r fesiclau rydyn ni’n dod o hyd iddyn nhw mewn gwaed, rydyn ni’n gallu chwilio am arwyddion o ganser yn llawer haws, yn enwedig mewn perthynas â chanserau solet nad ydyn nhw’n hygyrch iawn fel canser yr ysgyfaint, y prostad neu’r afu.”

Y gobaith yw y bydd y prawf gwaed newydd yn helpu clinigwyr i adnabod canser y prostad yn gynt. Gan fod y prawf yn mesur llawer o foleciwlau, ac nid PSA yn unig, mae ganddo’r potensial i ddarparu gwybodaeth hanfodol am sut y bydd canser y prostad yn datblygu.

“Ein huchelgais yw y bydd y prawf hwn yn rhoi gwybodaeth ddefnyddiol i feddygon sy’n caniatáu iddynt fod yn fwy sicr am yr angen am biopsi. Os yw’r prawf yn gweithio’n dda, gall ddisodli biopsi yn gyfan gwbl – a fyddai’n ddatblygiad gwych. Yn y pen draw, bydd yn helpu meddygon i wneud y penderfyniad cywir ar gyfer triniaeth unigolyn, er mwyn iddynt gael y canlyniadau a’r gofal gorau.”

Edrych i’r dyfodol

Er ei bod yn ddyddiau cynnar o hyd, mae’r Athro Clayton yn obeithiol y gallai’r dechneg diagnosis newydd hon fod ar gael i gleifion mewn cyn lleied â phum mlynedd.

“Ar hyn o bryd mae angen uwchraddio’r data, fel y gallwn ddechrau adeiladu hyder ystadegol. Yn syml, ni allem wneud hyn heb i gleifion roi eu samplau gwaed a’u meinweoedd at ddibenion ymchwil. Diolch iddyn nhw, rydyn ni’n gallu dechrau mynd i’r afael â rhai o’r cwestiynau pwysig hyn.

“Unwaith y bydd gennym hyder yn y data, gallwn ddechrau dibynnu ar y profion hyn yn fwy a dechrau gwneud gwahaniaeth gwirioneddol i ddiagnosis a thriniaeth, gan, yn y pen draw, achub a gwella bywydau dynion â chanser y prostad.”

Mae’r ymchwil canser sy’n digwydd ym Mhrifysgol Caerdydd yn bosib diolch i gefnogaeth rhoddwyr a chodwyr arian. Rhagor o wybodaeth am sut y gallwch gefnogi ymchwil Prifysgol Caerdydd.