COVID-19 yn taflu goleuni newydd ar drais a sut i’w atal.

Yn ei astudiaethau PhD yn yr 1980au, parodd Jonathan Shepherd ddata’r heddlu â chofnodion adran achosion brys ysbytai o bobl a anafwyd mewn trais. Yn frawychus, ni chynrychiolwyd tri chwarter y troseddau treisgar a arweiniodd at driniaeth ED yng nghofnodion yr heddlu. Arweiniodd y canfyddiad hwn, ers ei gadarnhau mewn sawl gwlad yn y Gorllewin, iddo gychwyn, datblygu ac, yng ngrŵp ymchwil trais Prifysgol Caerdydd a sefydlodd, gwerthuso ffyrdd newydd o fesur ac atal trais. Mae’r arloesiadau hyn wedi sefydlu trais fel problem y gellir ei deall a mynd i’r afael â hi o safbwynt iechyd y cyhoedd yn ogystal â safbwynt trosedd a chyfiawnder. Yma, mewn blwyddyn dan gysgod COVID-19, mae’n crynhoi’r mewnwelediadau newydd a gasglwyd yn 20^fed adroddiad blynyddol ei grŵp ar drais yng Nghymru a Lloegr.

Ar yr wyneb, dylai pellhau cymdeithasol leihau anafiadau a achosir gan drais, yn enwedig mewn gwlad lle mae dyrnau a thraed yn cael eu defnyddio amlaf fel arfau. Y tu allan i’r cartref hynny yw. Yn y cartref, lle mae pobl yn gyfyngedig yn ystod cyfnodau clo a lle mae arfau – cyllyll er enghraifft – wrth law, gallai’r stori fod yn wahanol iawn.

Mae’r Rhwydwaith Gwyliadwriaeth Trais Cenedlaethol (NVSN) o ysbytai, a sefydlwyd gan grŵp ymchwil trais Prifysgol Caerdydd yn 2000, yn darparu persbectif unigryw o effaith cyfyngiadau COVID-19 a’u lleddfu. Mewn cyferbyniad â blynyddoedd blaenorol, ni fu’r mesur dibynadwy arall o drais, yr Arolwg Trosedd ar gyfer Cymru a Lloegr, yn bosibl oherwydd ei fod yn dibynnu ar gyfweliadau wyneb yn wyneb. Mae cofnodion yr heddlu, a gydnabuwyd ers amser maith gan y Swyddfa Ystadegau Gwladol fel rhai sy’n sensitif i ystod o ragfarnau adrodd a chofnodi, yn cynrychioli mesur o weithgaredd yr heddlu yn hytrach na mesur dibynadwy o drais. Mae data ED, mesur dilys a dibynadwy o niwed corfforol, yn adlewyrchu trais yn ddigon difrifol i arwain at driniaeth ysbyty ac nid ydynt yn fesur o niwed trais seicolegol a chymdeithasol.

Er mwyn gwasanaethu’r dibenion mesur ac atal hyn, roedd angen cynnwys eitemau newydd yn y set ddata ED safonol, ar leoliad trais, niferoedd y tramgwyddwyr (mae mwy nag un yn awgrymu trais gangiau) a’u perthynas â’r rhai a anafwyd, ac arfau.  Wedi’i gyflwyno gyntaf yng Nghaerdydd yng nghanol y 1990au, cafodd y data “Model Caerdydd” hyn eu codio a’u cyhoeddi wedyn gan NHS Digital ac yna eu cynnwys yn y Set Ddata Gofal Brys newydd a roddwyd ar waith ym mhob ED yn Lloegr yn 2017.

Y prif ganfyddiadau, o 133 ED yng Nghymru a Lloegr yn 2020 oedd:

• Aeth 119,111 o bobl i unedau brys yng Nghymru a Lloegr i drin anafiadau sy’n gysylltiedig â thrais; 56,653 a 193,922 yn llai o dderbyniadau o gymharu â 2019 (gostyngiad o 32%) a 2010 (gostyngiad o 62%).
• Cafodd pob cyfnod clo, tynhau a llacio cyfyngiadau cenedlaethol rhag COVID-19 effaith sylweddol ar lefelau trais.
• Gostyngodd anafiadau treisgar ymhlith dynion a menywod gan 33% a 29% yn y drefn honno yn 2020, o’i gymharu â 2019; y cwympiadau mwyaf ers i gofnodion NVSN ddechrau yn 2001.
• Gostyngodd trais difrifol a oedd yn effeithio ar bob grŵp oedran yn 2020 o’i gymharu â’r flwyddyn flaenorol; cwympiadau ymhlith plant (0–10 oed; i lawr 66%), pobl ifanc (11-17 oed; i lawr 37%), oedolion ifanc (18-30 oed; i lawr 36%), y rhai 51 oed a hŷn (i lawr 30%) a’r rhai 31-50 oed (i lawr 23%).
• Y rhai a oedd â’r risg uchaf o anaf cysylltiedig â thrais yn 2020 oedd gwrywod (2.7 fesul 1,000 o’r boblogaeth: mwy na dwywaith y risg i fenywod) a’r rheini rhwng 18 a 30 oed (4.7 fesul 1,000 o’r boblogaeth).

Dangosodd archwiliad manwl yng Nghaerdydd fod gostyngiad cyffredinol yn adlewyrchu cwymp sylweddol mewn trais y tu allan i’r cartref, nid yn y cartref lle na newidiodd y lefelau. Yn bwysig, ni anafwyd pobl y byddai disgwyl iddynt gael eu hanafu y tu allan i’r cartref, gan gynnwys ag arf, ar ôl gosod cyfnod clo. Mae hyn yn dweud rhywbeth am ddiogelwch cymharol y cartref cyffredin o’i gymharu â diogelwch amgylcheddau y tu allan, yn enwedig economïau gyda’r nos lle ceir y nifer mwyaf o anafiadau treisgar. Er gwaethaf argaeledd arfau yn y cartref, fe’u defnyddiwyd yn gymharol llai aml na’r tu allan.

Mae’r goblygiadau polisi yn cynnwys bod angen i weithgarwch atal trais barhau i ganolbwyntio ar economïau’r nos; tafarndai, clybiau a bariau, a’r strydoedd lle maent wedi’u crynhoi. Mae angen rhoi sylw cyson i atebion effeithiol a nodwyd eisoes – gwyliadwriaeth teledu cylch cyfyng dros fannau cyhoeddus mewn amser real, cyfyngiadau ar argaeledd alcohol, isafswm prisiau alcohol, rhannu a dadansoddi data yn bwrpasol, a phlismona wedi’i dargedu’n benodol, er enghraifft. Fel y mae tueddiadau yn 2020 yn dangos, gall trais gynyddu mor gyflym ag y mae’n lleihau.

Mae’r gostyngiad sylweddol yn nifer y plant anafedig sy’n cael eu trin mewn adrannau brys sy’n gysylltiedig â chyfyngiadau COVID hefyd yn tanlinellu diogelwch cymharol y cartref ac yn awgrymu y gellir gwella eu diogelwch corfforol y tu allan ymhellach.

Mae gan weithgarwch atal aml-asiantaeth, os yw’n seiliedig ar dystiolaeth, lawer i’w gynnig. Fel mae’r ymateb i epidemig COVID wedi ein dysgu, mae gan hyn ei heriau ac mae angen ei arwain o frig y llywodraeth. Mae’r “Dyletswydd Iechyd Cyhoeddus” sydd gerbron y senedd ar hyn o bryd i asiantaethau penodol, gan gynnwys y GIG, gydweithredu i atal trais difrifol yn gam nesaf pwysig. Yn galonogol, perswadiwyd llywodraeth y DU i gyflwyno’r ddeddfwriaeth newydd hon ar sail ei hasesiad effaith a oedd yn dibynnu i raddau helaeth ar werthusiadau o effeithiolrwydd a budd cost Model Caerdydd – defnyddio data ED penodol i leoli a thargedu crynodiadau amserol a daearyddol o drais.

Mae angen y dull hwn yn ehangach hefyd, er enghraifft yn yr Unol Daleithiau lle, yn Georgia, dim ond 10% o’r trais sy’n arwain at driniaeth ED sy’n hysbys i’r heddlu. Yn sgîl aflonyddwch yn Ferguson, Missouri yn dilyn saethu Michael Brown gan heddwas yno, yn 2014 sefydlodd yr Arlywydd Obama ei Dasglu ar Blismona yn yr 21ain Ganrif. Roedd hyn yn cydnabod bod datrys problemau ar y cyd yn lleihau troseddu ac y gall “Cadw’r gymuned a’r holl randdeiliaid allweddol yn wybodus … adeiladu ymddiriedaeth a chynyddu cydweithredu.” Roedd yr argymhellion yn cynnwys defnyddio timau amlddisgyblaethol a phenodi tasgluoedd newydd. Ond ychydig sydd wedi newid, fel y mae plismona angheuol pellach a mudiad Black Lives Matter wedi dangos.

Mae Model Caerdydd, a weithredwyd gyntaf yn 2001 ac a fireiniwyd ers hynny, yn darparu templed ar gyfer y datrys problemau cydweithredol hwn a’r U.D. Mae Canolfannau Rheoli ac Atal Clefydau wedi cyhoeddi eu pecyn cymorth i yrru ei weithrediad. Mae’r byrddau atal trais yng nghanol y Model, wedi’u hefelychu a’u hehangu yn y 18 uned lleihau trais newydd yng Nghymru a Lloegr, yn gweithredu ar ddata ED yn ogystal â data’r heddlu, ac yn ennyn atebolrwydd rhyngasiantaethol am atal trais, gan gynnwys atebolrwydd yr heddlu.

Yr Athro Jonathan Shepherd, Sefydliad Ymchwil Trosedd a Diogelwch, Prifysgol Caerdydd ShepherdJP@caerdydd.ac.uk