Dam yn byrlymu yn amlygu’r angen am ymwybyddiaeth o newid yn yr hinsawdd   

Mae argae’r penwythnos diwethaf yng ngogledd India wedi arwain at golli bywyd, eiddo a seilwaith wedi’i ddifrodi. Ymchwydd o ddŵr o rewlif Himalayan i ffwrdd argae yn ei lwybr yng nghyflwr Uttarakhand. Mae’r drasiedi’n tynnu sylw at y perygl o ddamnio afonydd yn erbyn melinau wedi’u chwyddo gan newid yn yr hinsawdd. Mae Dr Abid Mehmood wedi bod yn archwilio (bron) sut y gallwn drawsnewid meddwl y cyhoedd ar newid yn yr hinsawdd mewn rhanbarthau mynyddig. Yma, mae Dr Mehmood, Uwch Gymrawd Ymchwil yn Sefydliad Ymchwil Mannau Cynaliadwy Caerdydd, yn siarad am ei waith.  

“Mae digwyddiadau’r penwythnos diwethaf yn Uttarakhand wedi dychryn y byd. Yn ôl pob tebyg, mae newid yn yr hinsawdd, rhewlif toddi ac ymyriadau dynol fel yr argae ei hun wedi cyfrannu at y drasiedi hon.   

Mae’r Sefydliad Ymchwil Mannau Cynaliadwy ar flaen y gad ym maes ymchwil hinsoddol, codi ymwybyddiaeth ac effaith. Rydym yn cydweithio â phartneriaid i ddod o hyd i ffyrdd o drawsnewid meddylfryd a chanfyddiadau’r cyhoedd ynghylch argyfwng yr hinsawdd sy’n arwain at weithredu effeithiol.  

Fel rhan o’r genhadaeth hon, dyfarnodd CCAUC (HEFCW) grant Cyflymu Effaith (IAA) i mi yn ddiweddar er mwyn codi ymwybyddiaeth o’r newid yn yr hinsawdd ym Mhacistan. Er roeddwn yn bwriadu ymgysylltu â rhanddeiliaid ar blatfform cyffredin, roedd cyfyngiadau COVID-19 yn golygu bod gweithgareddau’n digwydd yn rhithwir.  

Yn hytrach na chulhau cwmpas yr ymchwil, estynnodd y pandemig fy ngorwelion. Des i ar draws traethawd Meistr, yn amlinellu materion yn ymwneud â rhewlifoedd yn toddi mewn rhanbarthau mynyddig. Yn lle canolbwyntio ar ardaloedd trefol, dewisais archwilio (o bell) ucheldiroedd anghysbell Pacistan.  

Mae tymheredd blynyddol cyfartalog Asia wedi codi gan oddeutu 2.9°C dros y ganrif ddiwethaf. Yn aml, gelwir y rhanbarth Hindukush-Karakoram-Himalayan (HKH) yn Drydydd Pegwn . Mae ei fynyddoedd a’i systemau afonol enfawr yn cynnwys y cronfeydd dŵr croyw mwyaf y tu hwnt i’r Arctig a’r Antarctig. Mae gan Bacistan dros 7,000 o rewlifoedd , ond gall cyfraddau toddi cyflym, ar 2.3% y flwyddyn ar hyn o bryd, achosi erydiadau, lleidlifoedd a thirlithriadau.  

Yn ogystal, mae llygryddion fel microplastigion ac erosolau yn effeithio ar ecoleg yr ucheldir, ac mae trefi gwasgarog yn dibynnu fwyfwy ar dwristiaeth heb ei reoleiddio.  

Enwodd Rhaglen Amgylcheddol y Cenhedloedd Unedig (UNEP) 2021-30 fel Y Degawd i Adfer Ecosystemau. Er mwyn nodi Diwrnod Rhyngwladol y Mynydd felly, cydweithiais â rhanddeiliaid ym Mhacistan i drefnu gweminar gyda phanel arbenigol i ddatblygu dealltwriaeth o’r heriau hinsoddol yn rhanbarth HKH, gan wahodd meddylwyr amgylcheddol blaenllaw o’r byd academaidd, cymdeithas sifil, polisi a’r cyfryngau i ymuno â phanel o arbenigwyr.  

Ymhlith y gwahoddedigion roedd yr Athro Attaullah Shah, Is-Ganghellor Prifysgol Ryngwladol Karakoram (KIU) ; Rab Nawaz o WWF-Pakistan, Syed Muhammad Abubakar o’r Ganolfan Ryngwladol ar gyfer Datblygiad Mynyddig Integredig (ICIMOD), Ali Tauqeer Sheikh, Mome Saleem a Shabbir Ahmed Mir. 

Roedd y gweminar yn trafod ffyrdd y gall y byd academaidd, cyrff cyhoeddus, a chymdeithas sifil gymryd camau er budd yr hinsawdd a lleihau effeithiau tywydd eithafol mewn gwlad sy’n datblygu – lle mae’n rhaid i weithredu dros yr hinsawdd gystadlu â phroblemau mwy dybryd fel lleihau tlodi, cyflenwadau dŵr glân a diogelwch bwyd.  

Nododd y panel maes gweithredu. 

1.Yr angen i feithrin gallu cymunedau lleol i fynd i’r afael â heriau ac ymaddasu gyda’r hinsawdd sy’n cynhesu, ac ailystyried y  berthynas gyfredol rhwng natur a dynoliaeth, fel nad yw adnoddau naturiol yn cael eu hecsbloetio a bod siociau amgylcheddol yn cael eu lleihau.

2. Sefydliadau addysg ac ymchwil sydd wedi’u lleoli’n agos at gymunedau mynyddig, fel KIU, sydd yn y lle gorau i ymgysylltu â phobl leol i fapio’r risgiau geoffisegol a geowleidyddol, rhagfynegi trychinebau, asesu risgiau i gymunedau a hyrwyddo hyfforddiant.

3. Dylai cymdeithas sifil gael ei chefnogi fel ffynhonnell i rannu gwybodaeth rhwng y byd academaidd a pholisi mewn ardaloedd mynyddig. Mae cyrff anllywodraethol fel WWF ac IUCN wedi bod yn gweithio gyda chymunedau lleol a rhanddeiliaid i ddatblygu atebion sy’n seiliedig ar wyddoniaeth.  

4. Rhaid i lunwyr polisi fod yn llawer mwy ymwybodol o gyflwr cymunedau mynyddig. Dros y degawdau nesaf, gallai deltâu a gwastatiroedd afonol golli cyflenwadau dŵr ffres i fyny’r afon yn barhaol. Ar draws mynyddoedd HKH, rhagwelir y bydd llif y dŵr yn gostwng rhwng 60 ac 80%. 

5. Gallai cyfryngau lleol chwarae rhan hanfodol wrth dynnu sylw at heriau hinsoddol yn y mynyddoedd. Fodd bynnag, prin yw’r cyfleoedd ar gyfer newyddiaduraeth ymchwiliol ac nid oes llawer o arian ar gael ar gyfer sylw manwl. Dylai ysgolion newyddiaduraeth ganolbwyntio ar ddysgu pynciau newid hinsawdd a gohebu ar yr hinsawdd.  

Yn gyffredinol, dylid blaenoriaethu trafodaethau academaidd, ymchwil, gwleidyddol a pholisi ar drafferthion cymunedau mynyddig anghysbell. Nid yn unig y byddai ymdrechion o’r fath yn codi ymwybyddiaeth o’r newid yn yr hinsawdd ac ar gyfer mwy o weithredu ond byddent hefyd yn cyfrannu at wella gwyddoniaeth hinsoddol, lles cymunedol a bioamrywiaeth.  

Mae’r drasiedi yn Uttarakhand yn rhybudd llwm: dim ond drwy gyfuno arbenigedd y gallwn ddatblygu ymchwil, polisi, ymarfer a gweithredu i fynd i’r afael ag argyfwng yr hinsawdd.   

Dr Abid Mehmood, Uwch-gymrawd Ymchwil, Sefydliad Ymchwil Mannau Cynaliadwy

Mae’r Sefydliad Ymchwil Lleoedd Cynaliadwy yn aelod o SPARK, Parc Ymchwil Gwyddorau Cymdeithasol Prifysgol Caerdydd, sy’n dwyn ynghyd ddeialog ryngddisgyblaethol, aml-sector a thrawsddiwylliannol i fynd i’r afael â heriau cymdeithasol.